Sąd Najwyższy w składzie 3 sędziów w uchwale z dnia 9 grudnia 2021 r. (sygn. akt III CZP 16/21) rozstrzygnął problem limitowania kar umownych uznając, że dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono końcowego terminu naliczenia kary umownej ani jej kwoty maksymalnej.
Sąd Najwyższy rozpatrywał zagadnienie prawne dotyczące ważności i dopuszczalności zastrzeżenia na podstawie art. 483 § 1 KC kary umownej. Kwestia dotyczyła kary umownej w postaci określonego procentu wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki bez określenia końcowego terminu naliczenia kary umownej ani jej kwoty maksymalnej. Pytanie wiązało się z postępowaniem dotyczącym umowy, na podstawie której powódka, będąca generalnym wykonawcą, zleciła pozwanej wykonanie szeregu prac budowlanych. Jedno z postanowień umowy przewidywało, że pozwana zobowiązała się do zapłaty na rzecz powódki kary umownej za zwłokę w wykonaniu przedmiotu umowy. Kara ta była w wysokości 2 proc. wynagrodzenia brutto wartości umowy za każdy dzień zwłoki. Powódka złożyła oświadczenie o potrąceniu naliczonej kary umownej z wierzytelnością o zapłatę niezapłaconej części wynagrodzenia należnego pozwanej. Sąd I instancji oddalił powództwo twierdząc, że postanowienie zastrzegające karę umowną jest bezwzględnie nieważne. Rozpoznając apelację powódki Sąd II instancji powziął wątpliwość wyrażoną w zagadnieniu prawnym do SN.
SN w pierwszej kolejności przywołał zasadę swobody umów wyrażoną w 3531 KC. Stwierdził, że postanowienie będące przedmiotem przedstawionego zagadnienia prawnego jest dopuszczalne. Nie ma bowiem żadnych argumentów wynikających z ustawy, właściwości stosunku prawnego lub zasad współżycia społecznego, które przemawiają przeciwko takiemu wnioskowi. Następnie SN zwrócił uwagę, że nie ma przepisu, który wprost zakazuje zastrzegania kary umownej bez określania jej maksymalnej wysokości. Wyjątkiem jest art. 436 pkt 3 ustawy z dnia 11 września 2019 r. Prawo zamówień publicznych, który odnosi się wyłącznie do stosunków prawnych regulowanych wskazaną ustawą. W dalszej kolejności SN odniósł się do możliwości wyliczenia kary umownej na dzień zawarcia umowy. Stwierdził, że skoro generalnie uznano za wystarczające określenie kary przez oznaczenie (procentowe lub wprost) należnej kwoty za każdy dzień zwłoki, to określenie, które nie jest oznaczone terminem końcowym naliczania kary lub jej kwotą maksymalną, również należy uznać za wystarczające. SN wskazał, że nielimitowana kara umowna nie stanowi zobowiązania wieczystego, ponieważ dłużnik, na podstawie art. 3651 KC, może wypowiedzieć zobowiązanie bezterminowe o charakterze ciągłym z zachowaniem terminów ustawowych, umownych lub zwyczajowych, a w razie braku takich terminów niezwłocznie po wypowiedzeniu. SN zwrócił uwagę, że dłużnik jest zobowiązany do tego, do czego zobowiązał się w umowie będącej źródłem stosunku prawnego. W związku z tym zawsze może przerwać okres naliczania kary umownej wykonując obowiązek, na wypadek niewykonania którego została ona zastrzeżona. Ponadto może dojść do sytuacji przedawnienia roszczenie o spełnienie świadczenia. Na koniec swoich rozważań SN przypomniał, że ustawodawca przewidział instrument służący łagodzeniu skutków zastrzeżenia nadmiernie wygórowanej kary umownej i zapewnieniu równowagi interesów stron – instytucję miarkowania kary. Pozwala ona na żądanie zmniejszenia kary umownej, gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, a także wówczas, gdy kara ta jest rażąco wygórowana.
Rekomendacje CZTR:
Uchwała Sądu Najwyższego stanowi jasny sygnał dla obrotu gospodarczego, zgodnie z którym zastrzeżenie kary umownej bez wskazania konkretnej kwoty jest dopuszczalne, ale musi być to kwota dająca się jasno wyliczyć. W związku z tym, wszystkim podmiotom rekomendujemy zweryfikowanie, czy stosowane przez nich i ich kontrahentów postanowienia dotyczące kary umownej są jasne, precyzyjne i zrozumiałe dla stron umowy, a także, czy umożliwiają jej matematyczne wyliczenie.
