Sąd Najwyższy, w dniu 3 sierpnia 2021 r., wydał wyrok w sprawie z powództwa spółki o zapłatę, po rozpoznaniu skargi nadzwyczajnej Prokuratora Generalnego od nakazu zapłaty. SN uchylił nakaz zapłaty w całości i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu (I NSNc 232/21).
Spółka wystąpiła z pozwem gdyż, jej zdaniem, pozwany nie wywiązał się z umowy opcji nabycia akcji, a SR uznał, iż weksel, z którego wynikało dochodzone roszczenie, spełniał wymogi formalne. W celu zabezpieczenia roszczenia o zapłatę kary umownej wystawiony był bowiem weksel „in blanco”, który został wypełniony przez spółkę. SR uznał, że weksel, z którego wynikało dochodzone roszczenie, spełniał wymogi formalne określone w Prawie wekslowym, a jego prawdziwość i treść nie nasuwały wątpliwości. Zważywszy także, że, zdaniem SR, właściwość miejscowa Sądu Rejonowego była uzasadniona, powództwo uwzględniono w całości.
Skargę nadzwyczajną od prawomocnego nakazu zapłaty Sądu Rejonowego wniósł Prokurator Generalny. Powołał się on na konieczność zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego. Prokurator Generalny zarzucił bowiem zaskarżonemu orzeczeniu naruszenie zasad, wolności i praw człowieka i obywatela, określonych w Konstytucji, takich jak godność człowieka i ochrona konsumenta jako strony słabszej strukturalnie w stosunkach prywatnoprawnych z przedsiębiorcą przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi, przez orzeczenie nakazem zapłaty z weksla wierzytelności wynikającej z zawartej umowy, bez zbadania potencjalnie nieuczciwego charakteru zapisów umowy, z którego wynikało zobowiązanie. Prokurator Generalny zarzucił rażące naruszenia prawa materialnego, poprzez niezastosowanie przepisu o niedozwolonych postanowieniach umownych do umowy będącej źródłem zgłoszonego roszczenia w sytuacji, gdy zawarta w umowie klauzula w zakresie swobody powódki w wypełnieniu weksla „in blanco”, obejmującej określenie miejsca płatności weksla, które następnie wpływa na właściwość miejscową sądu, jest niedozwolona w rozumieniu art. 3853 pkt 23 k.c. w zw. z art. 3851 §1 i 3 k.c., albowiem nie została uzgodniona indywidualnie i jest sprzeczna z dobrymi obyczajami, przez co rażąco narusza interesy pozwanego jako konsumenta. Narzuca bowiem rozpoznanie sprawy przez sąd, który według ustawy nie jest właściwy miejscowo, co powoduje, że klauzula ta jest bezskuteczna. W konsekwencji, nie było dopuszczalne rozpoznanie sprawy przez Sąd Rejonowy i zachodziły podstawy do przekazania sprawy sądowi właściwemu według wg miejsca zamieszkania.
Sąd Najwyższy, odnosząc się do sformułowanego jako pierwszy zarzutu naruszenia art. 30 Konstytucji, stwierdził jego bezzasadność. Zasadny okazał się natomiast, zdaniem SN, zarzut naruszenia zasady określonej w art. 76 Konstytucji RP. Zgodnie z nim, władze publiczne chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Zakres tej ochrony określa ustawa.
Sąd Najwyższy podkreślił ponadto, iż ochrona konsumenta przed klauzulami niedozwolonymi w umowach jest skuteczna „ex lege” i sąd może dokonać ustaleń w tym przedmiocie także z urzędu, podczas rozpoznawania sprawy z udziałem konsumenta. W świetle powyższego należy stwierdzić, orzekł SN, że w przypadku, gdy dochodzone pozwem roszczenie wynika z weksla in blanco, stanowiącego zabezpieczenie wierzytelności głównej wynikającej z umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, zapewnienie ochrony określonej w Dyrektywie 93/13 i wprowadzonych w ramach jej implementacji do polskiego porządku prawnego przepisach art. 3851-3853 k.c. wymaga, aby sąd rozpoznał sprawę przy uwzględnieniu konsumenckiego charakteru stosunku podstawowego.
SN zważył dalej, iż stosownie do art. 3853 pkt 23 k.c., w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy. Postanowienie umowne narzuca rozpoznanie sprawy przez sąd, który nie jest miejscowo właściwy, wiążąc właściwość miejscową z miejscem siedziby spółki, a nie, jak nakazuje zasada ogólna z art. 27 § 1 k.p.c., z miejscem zamieszkania pozwanego. Ten zapis umowny został zupełnie pominięty przez Sąd Rejonowy, który przy ustalaniu swojej właściwości miejscowej oparł się na powołanej przez spółkę w pozwie regulacji art. 371 § 1 k.p.c., zgodnie z którym powództwo przeciwko zobowiązanemu z weksla lub czeku można wytoczyć przed sąd miejsca płatności. Umożliwia to stronie powodowej swego rodzaju „manipulowanie” właściwością miejscową i skierowanie sprawy do sądu korzystniej dla siebie położonego, z pozbawieniem pozwanego dogodności polegającej na prowadzeniu procesu przed sądem miejsca jego zamieszkania. Wobec powyższego, w sprawie z powództwa przedsiębiorcy przeciwko konsumentowi zobowiązanemu z weksla sąd zobowiązany jest z urzędu uwzględnić nieskuteczność powołania się przez powoda na podstawę właściwości miejscowej przewidzianą w art. 371 § 1 k.p.c. W aktualnie obowiązującym stanie prawnym pogląd ten, jak wskazał dodatkowo SN, znalazł odzwierciedlenie w treści art. 31 §2 k.p.c., zgodnie z którym, przepisów o właściwości przemiennej (a więc także art. 371 § 1 k.p.c.) nie stosuje się w sprawach przeciwko konsumentom.
Podsumowując, Sąd Najwyższy stwierdził, iż brak jest wątpliwości co do tego, iż Sąd Rejonowy, wydając nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym z weksla, naruszył konstytucyjną zasadę ochrony konsumentów, wynikającą z art. 76 Konstytucji RP, poprzez niezapewnienie konsumentowi ochrony przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi w sposób, jakiego wymaga Dyrektywa 93/13 i przepisy ją implementujące. Wydając przedmiotowy nakaz zapłaty SR nie uwzględnił bowiem okoliczności, że weksel, na którym oparte zostało dochodzone przez spółkę roszczenie, służył zabezpieczeniu wierzytelności o charakterze konsumenckim, mimo, iż dysponował treścią zawartej między stronami umowy, której zabezpieczeniem był przedstawiony weksel „in blanco”. Nie uwzględniając konsumenckiego charakteru stosunku podstawowego, Sąd Rejonowy nie wywiązał się zatem z obowiązku ciążącego na wszystkich organach władzy publicznej z mocy art. 76 Konstytucji RP w zw. z unormowaniami art. 7 ust. 1 Dyrektywy 93/13, ograniczając się jedynie do formalnego sprawdzenia, czy weksel przedłożony przez powódkę został należycie wypełniony, a jego treść i prawdziwość nie budzą wątpliwości.
